Tục ngữ về con người và xã hội

Lý thuyết

• Câu 1: Trang 13 sgk ngữ văn 7 tập 2
• Câu 3: Trang 13 sgk ngữ văn 7 tập 2
• Câu 4: Trang 13 sgk ngữ văn 7 tập 2

Câu 1: Trang 13 sgk ngữ văn 7 tập 2

Em hãy đọc kĩ văn bản và chú thích để hiểu một số câu tục ngữ và một số từ trong văn bản.
Câu 2: Trang 13 sgk ngữ văn 7 tập 2
Phân tích từng câu tục ngữ trong văn bản theo những nội dung sau:
a. Nghĩa của câu tục ngữ.
b. Giá trị kinh nghiệm mà câu tục ngữ thể hiện.
c. Nêu một số trường hợp cụ thể có thể ứng dụng câu tục ngữ.

Hướng dẫn giải

Câu 1: Một mặt người bằng mười mặt của

• Nghĩa của câu: con người đáng quý hơn tiền bạc, của cải
• Giá trị kinh nghiệm: Đề cao giá trị của con người,
• Ứng dụng cụ thể:
  • Có thể dùng câu tục ngữ khi an ủi một ai bị mất mát tài sản, tiền bạc “của đi thay người”.
  • phê phán những trường hợp coi trọng của cải hơn con người.
  • Dạy con cái biết quý trọng giá trị con người.

Câu 2: Cái răng, cái tóc là góc con người

• Nghĩa của câu: Theo nghĩa đen, răng và tóc là bộ phận ngoài cơ thể, nhìn vào đó có thể biết được tình hình sức khỏe của con người, Theo nghĩa bóng, câu tục ngữ có nghĩa thể hiện hình thức, tính nết con người.
• Giá trị kinh nghiệm: thể hiện cách nhìn của nhân dân ta về hình thức bên ngoài của con người. Phải biết chăm chút từng yếu tố thể hiện hình thức, tính nết tốt đẹp của con người.
• Ứng dụng cụ thể:
  • Khuyên răn con người cần phải biết chăm chút vẻ bề ngoài, lo lắng sức khỏe.
  • Rèn luyện từ cái nhỏ nhất. Chú ý lời nói, cử chỉ, bước đi...

Câu 3: Đói cho sạch, rách cho thơm

• Nghĩa của câu: Theo nghĩa đen, khuyên con người phải ăn uống sạch sẽ, giữ gìn quần áo cho thơm to. Nghĩa bóng: cuộc sống dù có nghèo khổ vẫn phải giữ mình sống cho trong sạch, giữ gìn nhân cách tốt đẹp.
• Giá trị kinh nghiệm: câu tục ngữ đề cao lối sông đạo đức, trong sạch của ông cha ta, đồng thời qua đó giáo dục con người cần phải đề cao lòng tự trọng và phải biết vượt lên hoàn cảnh để giữ gìn nhân cách
• Ứng dụng cụ thể:
  • Khuyên răn con người giữ gìn nhân cách dù rơi vào hoàn cảnh khó khăn
  • Phê phán những con người vì nghèo khó mà làm điều bất chính.

Câu 4: Học ăn, học nói, học gói, học mở

• Nghĩa của câu:
• nghĩa đen của câu tục ngữ là khuyên con người phải học hỏi mọi điều trong cuộc sống, từ những điều nhỏ nhất: cách ăn, cách nói.. đến những điều phức tạp nhất.
• Nghĩa bóng: Con người cần phải học hỏi mọi điều để ứng xử lịch thiệp, có văn hóa trong cuộc sống
• Giá trị kinh nghiệm: Khuyên răn con người cần phải biết học hỏi từ những điều nhỏ nhất trong cuộc sống để ứng xử có văn hóa.
• Ứng dụng cụ thể:
  • Khuyên răn con người phải biết nói năng đúng mực, lễ phép với thầy cô, người lớn tuổi.
  • Phê phán những con người có hành vi ứng xử thiếu văn hóa.

Câu 5: Không thầy đố mày làm nên.

• Nghĩa của câu: Con người muốn làm gì cũng cần có người hướng dẫn, chỉ bảo.
• Giá trị kinh nghiệm: Câu tục ngữ nhắc nhở con người cần biết kính trọng, ghi nhớ công ơn thầy cô đã dạy dỗ chúng ta nên người.
• Ứng dụng cụ thể:
  • Phê phán những trường hợp coi nhẹ sự dạy dỗ của các thầy cô giáo
  • Đề cao công lao của người thầy trong cuộc đời của mỗi con người

Câu 6: Học thầy không tày học bạn.

• Nghĩa của câu: học thầy không bằng học bạn
• Giá trị kinh nghiệm:  Câu tục ngữ khuyên răn con người nên học hỏi từ bạn bè những điều tốt đẹp, những kinh nghiệm sống…
• Ứng dụng cụ thể:
  • Nhấn mạnh việc học hỏi bạn bè trong lớp, ở những người có kiến thức hơn mình.

Câu 7: Thương người như thể thương thân.

• Nghĩa của câu: Khuyên răn con người phải biết yêu quý người khác như yêu chính bản thân mình.
• Giá trị kinh nghiệm: Câu tục ngữ nói lên triết lí sống, đề cao cách ứng xử nhân văn, mở rộng lòng mình để chia sẻ với mọi người.
• Ứng dụng cụ thể:
  • Phê phán những con người có lối sống ích kỉ, chỉ vì lợi ích của bản thân.
  • Kêu gọi mọi người tích cực giúp đỡ, chia sẻ với mọi người: hoạt động ủng hộ những người có hoàn cảnh neo đơn, khó khăn, bão lụt…

Câu 8: Ăn quả nhớ kẻ trồng cây

• Nghĩa của câu: khi được hưởng thụ thành quả do người khác mang lại thì cần ghi nhớ công ơn của người đó.
• Giá trị kinh nghiệm: câu tục ngữ khuyên răn con người sống có đạo lí, có trước có sau. Phải biết ơn với người có công lao giúp đỡ, gây dựng, tạo nên thành quả.
• Ứng dụng cụ thể:
  • Khuyên răn thế hệ sau phải biết ghi nhớ công lao của những người đi trước đã gây dựng nên.
  • Phê phán những con người sống vô ơn bạc nghĩa, quên đi công lao của người khác mà chỉ lo hưởng thụ cho bản thân.

Câu 9: Một cây làm chẳng nên non
Ba cây chụm lại nên hòn núi cao.

• Nghĩa của câu: Một cá nhân đơn lẻ thì không thể làm nên việc lớn, ngược lại nhiều người hợp sức với nhau sẽ làm nên việc lớn lao, khó khăn một cách dễ dàng.
• Giá trị của kinh nghiệm: Câu tục ngữ nêu lên bài học kinh nghiệm quý báu, đó là sức mạnh của sự đoàn kết, sức mạnh của tập thể sẽ góp phần làm nên thành công chung.
• Ứng dụng cụ thể:
  • Khuyên răn con người cần biết đoàn kết, hợp tác trong công việc, lao động sản xuất và trong chiến đấu bảo vệ Tổ quốc.
  • Phê phán những cá nhân sống ích kỉ, đơn lẻ, tách mình ra khỏi tập thể và không muốn đóng góp công sức vì sự phát triển chung

Câu 3: Trang 13 sgk ngữ văn 7 tập 2

So sánh hai câu tục ngữ sau:

• Không thầy đố mày làm nên.
• Học thầy không tày học bạn.

Theo em, những điều răn trong hai câu tục ngữ trên mâu thuẫn với nhau hay bổ sung cho nhau? Vì sao? Em hãy nêu một vài cặp câu tục ngữ tưởng như ngược nhau nhưng lại bố sung cho nhau.

Hướng dẫn giải

• Hai câu tục ngữ trên  tưởng chừng mâu thuẫn nhưng lại bổ sung ý nghĩa cho nhau: đề cao việc học tập, nói đến vai trò quan trọng của người thầy trong việc dạy dỗ, định hướng tri thức. Không chỉ tìm thầy giỏi mà những người bạn sẽ giúp đỡ chúng ta mở rộng tri thức. Chúng ta phải biết kết hợp học ở cả hai sẽ đem lại hiệu quả hơn.
• Một số cặp câu tục ngữ tưởng trái ngược nhau nhưng lại bố sung cho nhau:
  • Cặp 1: Người đẹp vì lụa lúa tốt vì phân và Cái nết đánh chết cái đẹp 
  • Cặp 2: Đi một ngày đàng học một sàng khôn và Không đi thì không biết xứ đông/ Đi thì khốn khổ thân ông thế này
  • Cặp 3: Một cây làm chẳng nên non/ Ba cây chụm lại nên hòn núi cao và Lắm thầy thối ma
  • Cặp 4: Ta về ta tắm ao ta/ Dù trong dù đục ao nhà vẫn hơn và Đi cho biết đó biết đây/ Ở nhà với mẹ biết ngày nào khôn.
  • Cặp 5: Tốt danh hơn lành áo và Tốt gỗ hơn tốt nước sơn
  • Cặp 6: Chồng giận thì vợ bớt lời/ Cơm sôi nhỏ lửa một đời không khê và Ông ăn chả bà ăn nem.

Câu 4: Trang 13 sgk ngữ văn 7 tập 2

Chứng minh và phân tích giá trị của các đặc điểm sau trong tục ngữ:

• Diễn đạt bằng hình ảnh so sánh.
• Diễn đạt bằng cách dùng hình ảnh ẩn dụ.
• Từ và câu có nhiều nghĩa.

Hướng dẫn giải

Trong các câu tục ngữ của bài:

• Diễn đạt bằng hình ảnh so sánh: gồm các câu tục ngữ 1,6,7

1. Một mặt người bằng mười mặt của.
6. Học thầy không tày học bạn.
7. Thương người như thể thương thân.
==> Việc sử dụng các từ so sánh có tác dụng làm nổi bật nội dung được diễn đạt, dễ dàng truyền tải thông điệp mà dân gian muốn gửi gắm qua câu tục ngữ đúc kết kinh nghiệm từ thực tế cuộc sống.

• Diễn đạt bằng hình ảnh ẩn dụ:

8. Ăn quả nhớ kẻ trồng cây.
9. Một cây làm chẳng nên non
Ba cây chụm lại nên hòn núi cao.

• • Hình ảnh ẩn dụ trong câu 8: từ quả – cây trong nghĩa đen, khiến ta liên tưởng đến thành quả và công ơn, sự giúp đỡ của người khác đã cho ta có được thành quả đó.
  • Ở câu 9, hai hình ảnh ẩn dụ cây và non khiến ta liên tưởng đến một cá nhân đơn lẻ và việc lớn, việc khó...

==> Trên đây là những phép ẩn dụ có tác dụng mở rộng nghĩa. Qua đó diễn đạt một cách uyển chuyển các ý tưởng cần nêu.

• Dùng từ và câu có nhiều nghĩa:
  • Cái răng, cái tóc (không những chỉ răng tóc cụ thể, mà còn muốn nói đến hình thức bên ngoài của 1 cá nhân, chỉ các yếu tố hình thức nói chung ).
  • Đói, rách (không những chỉ đói và rách mà còn chỉ khó khăn, thiếu thốn trong cuộc sống); sạch, thơm không chỉ nói đến giữ gìn bề ngoài sạch sẽ, mà còn nói đến việc giữ gìn tư cách, nhân phẩm tốt đẹp.
  • Ăn, nói, gói, mở... ngoài nghĩa đen còn chỉ việc học cách giao tiếp, ứng xử nói chung.
  • Quả, kẻ trồng cây, cây, non... cũng là những từ có nhiều nghĩa, không chỉ là cây và quả mà còn nói đến những thành quả và công ơn quan tâm, chăm sóc của người đã giúp đỡ mình.